Архів Університету розпочинає нову рубрику, присвячену Львівському Університету у 1939-1941 рр. В історії Університету це час, коли між собою взаємодіяли декілька різних освітньо-культурних традицій, взаємодоповнюючи або взаємовиключаючи одна одну. З іншого боку, саме університетське життя стало чи не найкращим відображенням складних та динамічних змін у тогочасному суспільстві.
Як розуміли ці освітньо-культурні традиції та їх зміну в контексті університетської освіти сучасники – професори та студенти Університету? Та як оцінюють цей час сучасні дослідники? Цій темі будуть присвячені тексти, які подаватимуться на сайті Архіву.
Про життя вищої школи у роки першої радянізації розповідає у спогадах науковець, який з жовтня 1939 р. став викладати в Університеті, а також описує у своїй статті історик Антоній Подража, який у ті часи навчався в Університеті.
СИЗИФОВА ПРАЦЯ ПРОФЕСОРА
Від жовтня 1939 р. я почав працювати у львівському українському університеті, який большевики творили для потреб населення західніх областей України. Треба тут пригадати, що за Австрії львівський університет був утраквістичний (польсько-український) і що в ньому українці, професори й доценти, викладали в рідній мові. За Польщі всі українські катедри скасовано, до габілітації українських науковців не допускали і студентів українців приймали в дуже обмеженій кількості.
Зараз після приходу Червоної Армії київський професор Марченко, призначений совєтською владою ректором львівського університету, почав доповнювати університет новими силами. Було з чого радіти: наново в цьому університеті повстали катедри української мови, літератури, історії, всі студенти мусіли вивчати українську мову. Львівський університет розрісся втроє. За совєтською системою при кожній катедрі було кілька професорів, доцентів і багато викладачів. Величезна більшість студентів одержувала щомісячні стипендії, безплатне мешкання, дешевий харч, і молодь просто вдиралась ліктями до святині науки. Представники совєтської влади говорили нам про величезне значення науки і професорів у Совєтському Союзі, про незвичайно дбайливу опіку уряду та партії для всіх, що працюють для цієї науки.
На жаль, цю опіку ми (не менше і студенти) відчували на собі щораз прикріше. Народний Комісаріят Освіти почав засипати наш університет розпорядками, плянами, анкетними листками та обіжниками. Те, що ми відразу повинні були достосуватись до нової системи навчання, – не було найприкріше. Ми мусіли звикнути за одну ніч до того, що університет у розподілі своєї праці зовсім нагадує середню школу з примусовими щоденними лекціями. Нова влада зрівняла наш місцевий час з московським, пересунувши стрілки годинника на 2 години вперед; лекції в університеті (як і в усіх школах) починались з 7-ої год. вранці (себто по правді з 5-ої години); взимі ми вставали до праці вночі.
За совєтським законом на кожного викладача в університеті припадала означена кількість годин у рік, яку він мусів відробити, щоб одержати визначену йому місячну плату. Професор мусів мати принаймні 12 годин викладів тижнево. Крім цього він мусів приймати раз у тиждень студентів на т. зв. консультації, перед іспитами вести окремі підготовчі лекції (т. зв. оглядові), мусів виказатись, що веде для себе наукову роботу, мусів бувати на засіданнях своєї катедри, на зборах, мітинґах і доповідях, організованих різними гуртками, секціями і проводами університетських товариств, мусів раз-у-раз робити письмові звіти з своєї праці й давати докази, що не відтягається від громадської роботи.
Не було дня, щоб якесь повідомлення не нагадувало нам про якийсь новий обов’язок. Такі повідомлення приходили звичайно в останній хвилині з заввагою: негайно. Накладене завдання вимагало часто кількох днів праці, тоді як його треба було виконати за кілька годин. На столі кожного професора лежала звичайно скирта офіціальних статистичних друків, які він мусів заповнювати цифрами. Він мусів, напр., подати за рік вперед детальний план усіх своїх лекцій і мусів той план виконати. Друковані програми точно означували, який матеріял в якій кількості годин він мусить перейти. Що цікавіше: професор, подаючи тему своєї наукової праці, яку вибрав собі, мусів теж прикласти до неї детальну диспозицію і подати, до котрого дня його праця буде закінчена. Окремі комісії перевіряли процес цієї роботи. Себто науковець, вибравши собі якусь проблему, мусів не тільки знати заздалегідь її план (поки ще мав змогу ознайомитись з матеріялом своїх дослідів!), але й точний термін закінчення праці!
В університеті існувала окрема, найбільша катедра «марксизму-ленінізму» з 18 викладачами, яких обов’язком було пригадувати всім буржуазним професорам, що ніяка наукова праця не можлива, коли хто не зуміє оволодіти єдиною науковою методою досліду, розкритою перед світом у творах Маркса й Леніна. В будинку університету відбувались вечорами окремі виклади «Комуністичної Вищої Школи» для всіх тих, які мусіли ознайомитись з офіціяльною філософією большевицької партії – діялектичним матері’ялізмом. Про свободу наукових дослідів не могло бути й мови. Наука в Совєтському Союзі підпорядкована комуністичній догмі і большевицькій політиці: вона мусить їм служити.
В результаті такої системи праці і таких вимог до неї – професори крутились з ранку до ночі як мухи в окропі, не маючи часу ні сил зробити жадної роботи як слід. Хто до своїх обов’язків ставився поважно, дослівно падав під їх тягаром. Поневолі треба було обдурювати своїх зверхників, студентів і себе самого. Совєтські професори, досвідчені вже в цьому складному механізмі, брали легко всі свої обов’язки й виповнювали свої формуляри фіктивними даними. Зате на мітинґах вони тим голосніше горлали й тим гостріше нападали на інших, чим недбаліше працювали й більше прогріхів мали за собою.
Університет, як і всі інші учбові заклади, повинен був похвалитись перед партією добрими показниками своєї роботи, тим то він перемінювався у фабрику «відмінників». Найвищий ступінь «відмінно» (при чотири-ступневій оцінці: «добре», «посередньо» і «незадовільно») давали професори переважно всім, які давали посередню (достаточну) відповідь. 3 деяких предметів «відмінно» одержували 80-90% студентів тільки тому, щоб мати забезпечену стипендію.
В 1940-41 навчальному році покасовано поголовні студентські стипендії, залежні від соціяльного походження студента і його матеріяльното стану, замінивши їх принципом успішности в науці. Як мотив цієї зміни подавала влада аргумент, що загальний добробут у Совєтському Союзі помітно зріс і батьки можуть уже за своїх дітей вносити плату за навчання. Стипендію одержував той, хто мав дві треті оцінок «відмінно». Це поставило професорів у незвичайно прикре становище тому, що студенти з сльозами в очах благали поставити їм оцінку «відмінно», щоб не позбавляти їх можливости продовжувати студії. Водночас Народний Комісаріят Освіти і преса пригадували раз-у-раз, що треба знання студентів оцінювати строго і «не підвищати оцінок». Та який професор мав би сміливість написати третині своїх студентів «незадовільно»? Йому прочитали б прилюдну догану, що він не вміє підготовити своїх слухачів як слід до іспиту.
Система ставлення оцінок в університеті зв’язана ще з іншим загальним явищем господарського життя в усьому Совєтському Союзі: з т. зв. соцзмаганням. Соцзмагання – це примусове суперництво студентів, професорів, поодиноких катедр і факультетів. Кожна одиниця й кожний колектив підписує умову, якою зобов’язується в означеному терміні виконати таку то роботу. Студенти беруть на себе обов’язок поздавати стільки то предметів з таким то успіхом. Усі ці змагання мали на меті буцім то підвищити рівень і темпи праці, а по правді придумані тільки для реклями та для задурманення людей, які повинні жити в постійному поспіху, в постійному напруженні, в постійній гіпнозі.
Львівські професори були здивовані, що студенти, приїжджі з території Совєтського Союзу, мають дуже малі відомості, напр., що вони після кількарічного вивчання чужоземної мови – цієї мови майже не знають. Не краще стояла справа з самими совєтськими професорами молодшого покоління. За 22 роки з Совєтського Союзу втекли всі західньоевропейські чужинці, і знання головних європейських мов падало з року на рік. Відомості про культурні та політичні відносини в Европі були в них зовсім фантастичні, так як у нас, напр., про далекі екзотичні острови.
А проте найбільшою зморою університету була безупинна таємнича контроля всіх невідомими шпигунами, які могли кожної хвилини віддати невинну, зовсім аполітичну людину в руки чрезвичайки. Найкращі студенти зникали одного дня з викладів, і ректор університету не мав навіть права заступитись за арештованим, спитати: що з ним, де він? Коли когось арештували, це означало, що поліція має для цього свої досить сильні підстави, і ніхто не мав права цих підстав піддавати в сумнів. Совєтські професори, з якими ми зжились ближче (таких було дуже мало), роз’яснювали нам, що нас, професорів, покищо тайна поліція залишає в спокою, але що скоріше чи пізніше прийде й на нас черга. Тоді нас зашлють несподівано… в найкращому випадку в якесь далеке місто Совєтського Союзу теж на те саме становище, але між чужих людей, де ми вже не будемо «небезпечні». Професор ставав підозрілий кожної хвилини, як тільки тримався осторонь «громадської роботи», себто не давав себе втягти в крутіж большевицької пропаґанди.
Ми, львівські професори, відповідно до становища, яке випадково зайняли в університеті, мусіли виступати на зборах і мітинґах і повторяти там деякі фрази, щоб мати спокій на тиждень, чи два-три дні. Комуністична організація висувала одних, відсувала других, над третіми ставила лиховісний питальний знак. Грати ролю «правовірного» марксиста було неможливо поважному вченому і порядній людині; станути здалека на боти і придивлятись – теж не було безпечно. Наші нерви псувались з дня на день і вся наукова й педагогічна праця ставала нестерпним тягаром.
Спогади опубліковані у виданні Мілени Рудницької «Західня Україна під большевиками» (Нью Йорк, 1958 р., с. 186-191). Перевидано у Незалежному культурологічному часописі «Ї» (ч. 66, 2011 р., с. 122-125), http://www.ji.lviv.ua.
ANTONI PODRAŻA
UNIWERSYTET LWOWSKI W LATACH II WOJNY ŚWIATOWEJ
W 1979 roku, w 40 rocznicę «Sonderaktion Krakau», odbyła się w Uniwersytecie Jagiellońskim międzynarodowa sesja naukowa poświęcona historii uniwersytetów w czasie II wojny światowej (1). Na sesji tej miałem okazję wygłosić krótki referat poświęcony dziejom Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939-1945 (2). Chociaż od tego czasu minęło już kilkanaście lat do problematyki tej nie wróciłem. Dopiero propozycja opracowania referatu na organizowaną przez Komitet Historii Nauki i Techniki PAN konferencję poświęconą historii lwowskich uczelni w latach II wojny światowej sprawiła, że ponownie wróciłem do dziejów uczelni, z którą związana była moja młodość. Jako profesjonalny historyk doskonale wiem, jakim wymaganiom powinno odpowiadać opracowanie traktujące o dziejach wyższej uczelni – w dodatku w tak niecodziennych i skomplikowanych czasach. Wymagania te dotyczą przede wszystkim bazy źródłowej, w takich wypadkach szalenie trudnej do skompletowania. Nie mówiąc o tym, że nie miałem ostatnio żadnych szans wyjazdu do Lwowa, by tam przeprowadzić kwerendę w archiwum uniwersyteckim i ewentualnie zapoznać się z nową ukraińską literaturą traktującą o dziejach uniwersytetu w latach 1939-1941 i 1944-1945, to jeszcze większe trudności nasuwa skompletowanie źródeł do dziejów funkcjonowania tajnego uniwersytetu we Lwowie w latach okupacji niemieckiej. Wiem, że niektórzy profesorowie zaangażowani w pracach tajnego uniwersytetu posiadali pewną dokumentację czy osobiste notatki. Sądzę, że sesja nasza będzie doskonałą okazją by zebrać na ten temat informacje. Dotyczy to również ewentualnych wspomnień uczestników tajnych studiów. Tak skompletowana baza źródłowa pozwoli dopiero w przyszłości na bardziej szczegółowe i lepiej udokumentowane opracowanie dziejów Lwowskiego Uniwersytetu w latach II wojny światowej.
Prezentowany artykuł ma w dużym stopniu charakter opisu wydarzeń z autopsji. W latach 1939-1945 byłem studentem Lwowskiego Uniwersytetu i to zarówno wówczas, gdy w okresie 1939-1941 i 1944-1945 funkcjonował on jako radziecki uniwersytet, jak i na tajnych studiach w okresie okupacji niemieckiej. Nie muszę tłumaczyć, że bezpośrednie uczestnictwo nie stanowi jeszcze wystarczającej legitymacji do pisania historii przeżytych czy tylko obserwowanych wydarzeń. Dlatego też w żadnym razie nie traktuję swego artykułu jako w pełni naukowego opracowania na temat sygnalizowany w tytule. Chciałbym jedynie przypomnieć fakty i wydarzenia znane mi z autopsji i uzupełnione informacjami innych osób związanych wówczas z uniwersytetem, a także i skąpymi danymi z literatury. Taka baza źródłowa nie sprzyjała równomiernemu poziomowi opracowania. Jedne sprawy, z którym zetknąłem się bezpośrednio, mogłem przedstawić dokładniej, inne musiałem potraktować pobieżnie lub też nawet zupełnie pominąć z braku informacji.
Sprawa bazy źródłowej posiada dla wszelkich badań historycznych podstawowe znaczenie – ale nie wyczerpuje ona wszystkich trudności, które stoją przed badaczem.
Istotne znaczenie ma również właściwa metoda badawcza, która pozwala zgromadzone informacje źródłowe należycie wykorzystać i stworzyć spólny obraz badanego problemu. Na temat metody historycznych badań dziejów wyższych uczelni juz powiedziano. Wyjątkowość sytuacji, w jakiej funkcjonował w interesującym nas okresie Uniwersytet Lwowski sprawia jednak, że i w tym zakresie trzeba wypracować pewne swoiste metody badawcze, stworzyć własny kwestionariusz problemów, na które należy odpowiedzieć. Dopiero wówczas będzie można dać w pełni naukowe opracowanie interesującego nas tematu. Dziś możliwy jest jedynie wstępny szkic, który zawierając pewną sumę informacji, a także sygnalizując problemy wymagające zbadania, stanie się – być może – inspiracją do dalszych badań.
Po tym nieco przydługim wstępie przejdźmy do przedstawienia dziejów Uniwersytetu Lwowskiego w latach II wojny światowej.
***Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie był jednym z dwóch polskich uniwersytetów, które w okresie międzywojennym kontynuowały swą poprzednią działalność z czasów rozbiorowych. Obok uniwersytetów we Lwowie i Krakowie pozostałe cztery uniwersytety podjęły swą dzałalność bądź to w czasie I wojny światowej (Uniwersytet Warszawski) bądź też dopiero po wojnie, w odrodzonym państwie polskim (Poznań, Wilno, Lublin). Stara i nie przerwana tradycja obu galicyjskich uniwersytetów sprawiła, że zajmowały one w hierarchii polskich uczelni wysokie miejsce. Poważną rolę odegrały też w życiu naukowym, a pod względem liczby studiujących ustępowały jedynie uniwersytetowi stołecznemu (3).
Wojna 1939 roku przerwała dotychczasowy rozwój Uniwersytetu Lwowskiego. Zaczęły się jego nowe dzieje, zupełnie odmienne od dotychczsowych. W czasie sześciu lat trwania II wojny światowej można w dziejach Uniwersytetu Lwowskiego, wyróżnić trzy okresy. Pierwszy z nich przypada na lata 1939-1941. Był to okres, gdy Uniwersytet Jana Kazimierza przekształcony został w radziecki Uniwersytet im. Iwana Franko. Po zajęciu Lwowa przez Niemców 1941 r. radziecki uniwersytet przestał funkcjonować, nie było więc formalnie we Lwowie uniwersytetu. Ale poczynając od 1942 r. rozpoczyna swą działalność tajny uniwersytet, jako kontynuacja przedwojennego UJK. Ten drugi okres w dziejach Lwowskiego Uniwersytetu w latach wojny trwał do lipca 1944 r. Po ponownym zajęciu Lwowa przez wojska radzieckie od wczesnej jesieni 1944 roku znowu zaczyna działać radziecki Uniwersytet im. Franko.
Powyżej przedstawiona periodyzacja dziejów Lwowskiego Uniwersytetu w latach II wojny światowej przeprowadzona została z polskiego punktu widzenia. Dla nas ważny jest zarówno pierwszy (1939 -1941) i drugi (1944-1945) okres radziecki, jako że poważną część studiujących i kadry nauczającej stanowili wówczas Polacy. Szczególnie jednak duże zainteresowanie budzi okres funkcjonowania tajnego uniwersytetu w latach okupacji niemieckiej. Rok 1945 stanowi datę końcową naszych rozważań dlatego, że od lata 1945 roku, na skutek masowej emigracji Polaków ze Lwowa i całego obszaru od Sanu i Bugu po Zbrucz, Uniwersytet Lwowski przestał odgrywać rolę uczelni ważnej dla Polski – tak z punktu widzenia kształcenia kadry, jak i uprawiania nauki. Na Lwowskim Uniwersytecie od roku akademickiego 1945/1946 pozostały już tylko jednostki, jeżeli chodzi o kadrę nauczającą, jak i o studentów.
Znane wszystkim dobrze wydarzenia militarne i polityczne z września 1939 r. sprawiły, że Lwów znalazł się w granicach Związku Radzieckiego w ramach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Nowe władze radzieckie, zanim jeszcze nastąpiło formalne włączenie dawnych wschodnich terenów polskich do ZSRR, rozpoczęły organizowanie uniwersytetu na no¬wych zasadach.
Dnia 28 września 1939 r. odbyło się zebranie kadry nauczającej i słuchaczy Lwowskiego Uniwersytetu z udziałem ponad 1000 osób. Znaczną część obecnych stanowili przedstawiciele mniejszości narodowych, a więc Ukraińcy i Żydzi. Na zebraniu tym wypowiedziano się za przebudową uniwersytetu według wzorców radzieckich (4). Gdy jednak 5 października 1939 r. rozpoczęły się zajęcia, w zasadzie wszystko odbywało się dotychczasowym trybem. Nadal obowiązywał przygotowany uprzednio spis wykładów, choć nie wszystkie zajęcia mogły być wznowione z powodu nieobecności wielu profesorów we Lwowie. Liczni spośród nich zostali rozproszeni po świecie przez wojenną zawieruchę. We Lwowie natomiast znalazło się sporo ludzi z innych regionów Polski, a przede wszystkim z terenów zajętych przez Niemców. Byli wśród nich także pracownicy i studenci innych polskich uniwersytetów. Wielu przebywających profesorów spoza Lwowa zgłosiło się do pracy w uniwersytecie i rozpoczęło wykłady. Jednym z nich był – co prawda nie profesor, ale osoba bardzo znana w całym społeczeństwie – dr. Tadeusz Boy-Żeleński, pisarz i tłumacz literatury francuskiej. Jego wykłady jesienią 1939 r. ściągały tłumy słuchaczy i to nie tylko studentów romanistyki, ale różnych innych kierunków studiów, a także osoby nie związane z uczelnią, ale chcące posłuchać słynnego Boya.
Na kierunku historii prowadził wykłady jesienią 1939 roku doc. dr. Zmigryder-Konopka z Warszawy. Był to niepozorny człowiek, skromny i nieśmiały, ale przy tym znakomity wręcz wykładowca. Na zawsze pozostanie mi w pamięci jego piękny wykład o Sulli. Niedługo mogliśmy rozkoszować się wiedzą i talentem oratorskim Zmigrydera-Konopki. Zmarł on jesienią 1939 r. podczas swego wykładu.
Mimo że wykłady rozpoczęły się już w początkach października, to w dalszym ciągu trwały zapisy studentów. Na uczelnię napłynęło sporo «uciekinierów» z terenów zachodnich, dawnych studentów uniwersytetów: warszawskiego, krakow¬skiego, poznańskiego, lubelskiego, a także wileńskiego, a obok nich słuchacze Wolnej Wszechnicy. Szczególnie dużo przybyło wówczs młodzieży żydowskiej, która ze zrozumiałych względów nie chciała wracać na tereny zajęte przez Niemców.
W okresie poważnego załamania się – widocznego u wielu Polaków na skutek przeżytej tragedii klęski wrześniowej i u-padku państwa – uniwersyteckie wykłady prowadzone po polsku przez wybitnych naszych uczonych stanowiły znakomitą ucieczkę od ponurej rzeczywistości. Miało się wrażenie, że tylko tu w murach uczelni wszystko pozostało po staremu.
Złudzenie to miało niebawem się skończyć. W połowie grudnia 1939 r. dobiegł końca pierwszy trymestr. Nastąpiła przer¬wa, dłuższa niż zwykle. Gdy mniej więcej po miesiącu, a więc około połowy stycznia 1940 r., wróciliśmy do zajęć, uniwersytet był już zupełnie przebudowany na wzór uniwersytetów radzieckich. Wydział Lekarski został wyodrębniony jako osobna uczelnia. Nastąpiły też zmiany w organizacji innych wydziałów. Dotyczy to przede wszystkim dawnego Wydziału Humanistycznego. Podzielony on został na dwa Wydziały: Filologiczny i Historyczny. Na Wydziale Historycznym był tylko jeden kierunek studiów – historia. W tej sytuacji dawni studenci historii sztuki, etnografii, archeologii zostali przeniesieni na studia historyczne. Na Wydziale Filologicznym – rzecz jasna istniało wiele kierunków studiów z rozbudowaną teraz filologi; rosyjską i ukraińską, z zachowaną filologią polską, a obok tego z romanistyką, germanistyką itd.
Gruntownej przebudowie uległy także programy studiów. Jak wiadomo, w Polsce przedwojennej studia uniwersyteckie z wyjątkiem Wydziału Prawa, miały charakter tzw. wolnyci studiów. Nie było rocznych rygorów egzaminacyjnych. Student mógł sam decydować o terminach i kolejności zdawanych egzaminów. Warunkiem ukończenia studiów było:
a) wysłuchanie odpowiedniej liczby trymestrów z tym, że zestaw wykładów dobierał sobie student sam;
b) złożenie przypisanych dla danego kierunku egzaminów (najczęściej było to od 5 do 7 egzaminów w czasie studiów);
c) napisanie i obrona pracy magisterskiej.
Ten system, dający studentowi dużą swobodę w wyborze wykładów i seminariów, a także w składaniu egzaminów, został teraz całkowicie zmieniony. Uniwersytet w znacznie większym stopniu przypominał pod względem organizacji procesu nauczania szkołę średnią niż dawne studia uniwersyteckie.
Każdy rok w czasie czteroletnich studiów dzielił się na dwa semestry. Każdy semestr kończył się sesją egzaminacyjną, obejmującą kilka egzaminów z przedmiotów, które zakończyły się w danym semestrze. W niektórych przypadkach, gdy przedmiot był obszerniejszy i zajęcia trwały kilka semestrów, obowiązywały dwa lub kilka egzaminów z tegoż przedmiotu. Przedmioty wykładane dla danego kierunku miały bardzo różnorodny charakter. Można ogólnie powiedzieć, że dzieliły się one na trzy podstawowe grupy. Pierwszą z nich stanowiły przedmioty bez pośrednio związane z danym kierunkiem studiów i stanowiące poszczególne działy danej dyscypliny naukowej. Tak więc np. dla historii były to takie przedmioty, jak: historia starożytna, historia średniowieczna, historia nowożytna, historia ZSRR, historia Ukrainy, historia krajów kolonialnych i zależnych. Druga grupa przedmiotów, to przedmioty uzupełniające, najczęściej dyscypliny naukowe ściśle powiązane z głównym kierunkiem studiów. W wypadku historii były to takie przedmioty, jak: archeologia, historia sztuki, historia literatury (osobno ukraińskiej, rosyjskiej i zachodnioeuropejskiej), językoznawstwo. Te przedmioty również kończyły się egzaminami. Wreszcie trzecia grupa to przedmioty społeczno-polityczne, służące przede wszystkim indoktrynacji politycznej i ideologicznej. Tu należały wykładane dla wszystkich kierunków studiów: ekonomia polityczna, filozofia i podstawy marksizmu-leninizmu. Szczególnie rozbudowany był ten ostatni przedmiot. Podstawę dla niego stanowiła sławna «Historia WKP(b). Krótki kurs» – z tym, że trzeba było nie tylko doskonale znać tę książkę, ale też wiele prac «klasyków marksizmu-leninizmu».
Organizacja procesu dydaktycznego bardzo przypominała szkołę średnią. Zajęcia zaczynały się o godzinie ósmej i trwały do czternastej. Najczęściej były to trzy wykłady – każdy po dwie godziny lekcyjne. Po południu z reguły nie było już żadnych zajęć. Udział w zajęciach był obowiązkowy. Starosta roku sprawdzał frekwencję, a nie usprawiedliwiona nieobecność groziła konsekwencjami.
Jeżeli chodzi o kadrę nauczającą, to w znacznym stopniu pozostała ona niezmieniona. Dotyczy to przede wszystkim sy¬tuacji na kierunkach nauk ścisłych, a także na niektórych kierunkach filologii. Natomiast na Wydziale Historycznym nastąpiły zmiany dość znaczne. W zasadzie w latach 1940-1941 tylko historię starożytną wykładał przedwojenny docent Kazimierz Majewski oraz historię społeczeństw pierwotnych – Ukrainiec, przedwojenny adiunkt dr. Smiszko. Inne działy historii wykładali bądź to miejscowi Ukraińcy, najczęściej nauczyciele gimnazjalni teraz zatrudnieni w uniwersytecie, bądź też wykładowcy sprowadzeni z radzieckich uniwersytetów. Wśród tej pierwszej kategorii było kilku wybitnych uczonych o pokaźnym dorobku naukowym. Należy tu wymienić Iwana Krypiakiewicza, dobrego znawcę historii Ukrainy. Kilku wybitnych uczonych spośród miejscowych Ukraińców wykładało też na filologii ukraińskiej (Kołesa, Woźniak, Święcicki, Rudnicki).
Jeżeli chodzi o język wykładowy, to na większości kierunków zajęcia były prowadzone po polsku. Dotyczy to przede wszystkim nauk ścisłych. Rzecz jasna – gdy wykładowcą był miejscowy Ukrainiec lub ktoś sprowadzony ze Związku Radziec¬kiego, wykład lub ćwiczenia odbywały się w języku ukraińskim lub rosyjskim. Na Wydziale Historycznym wszystkie wykłady prowadzono po ukraińsku i jedyny wyjątek stanowił wykład z historii starożytnej doc. K. Majewskiego. Gdy pod presją żądań niektórych studentów doc. K. Majewski próbował wykładać po ukraińsku, skończyło się to całkowitym niepowodzeniem. Jego język ukraiński był tak niedoskonały, że niebawem ci sami studenci, którzy żądali od niego wykładów po ukraińsku, poprosili go, by wrócił do języka polskiego, gdyż mieli trudności w zrozumieniu jego ukraińskich wykładów.
Jeżeli chodzi o przedmioty społeczno-polityczne, to wykładane one były na wszystkich kierunkach studiów w języku ukraińskim przez wykładowców sprowadzonych z ZSRR. Poziom tych wykładów był bardzo różny, najczęściej nistki. Ażeby ułatwić studentom rozumienie wykładów (ale także i ze względów politycznych) wprowadzono obowiązkowe lektoraty s języków ukraińskiego i rosyjskiego. Efekty nauki na tych lektoratach były bardzo mierne. Polscy studenci – a o nich głównie chodziło – nie wykazywali większej ochoty do nauki tych języków.
Uniwersytet Lwowski skutecznie konkurował przed wojną z Uniwersytetem Jagiellońskim o drugie miejsce w kraju pod względem liczby studentów. W poszczególnych latach liczba ta wahała się wykazując pod koniec okresu międzywojennego pewną tendencję spadkową. Jednakże w ostatnich przedwojennych latach na UJK studiowało stale ponad 5000 młodzieży.
Jeżeli tę listę porównamy z liczbą studentów Lwowskiego Uniwersytetu z czerwca 1941 r., to dysproporcja jest rażąca. Studiowało wówczs 1617 studentów. Co prawda był to uniwersytet pomniejszony o Wydział Lekarski (stanowiący wówczas osobną uczelnię – liczącą 1400 studentów), to jednak i tak różnica jest bardzo wyraźna. Co wpłynęło na tak poważny spadek liczby studentów? W moim przekonaniu główną tego przyczyną był ówczesny charakter uczelni. Sprawę tę łatwiej wyjaśni analiza narodowościowego składu uniwersytetu przed wojną i w 1941 r. W okresie przedwojennym wśród studentów UJK przeważali zdecydowanie Polacy, stanowiący ponad 60 % ogółu studiujących, Żydzi stanowili około 20 %, a Ukraińcy około 15 % (5).
W 1941 r. skład narodowościowy studentów uległ zmianie. Polacy stanowili tylko 22 %, Ukraińcy – 34 % i Żydzi – 44 % studiujących. To właśnie przede wszystkim kosztem Polaków zmniejszyła się tak poważnie liczba studentów (6).
Co wpłynęło na to, że z ponad 3500 studiujących w okresie przedwojennym Polaków ich liczba spadła niemal dokładnie dziesięciokrotnie i wyniosła w czerwcu 1941 r. tylko 362 studentów?
Obserwowałem ten odpływ studentów polskich na przestrzeni 1940 i 1941 r. i sądzę, że potrafię podać główne motywy decyzji porzucenia studiów. Pewną rolę odgrywały czynniki materialne. Chodzi przy tym zarówno o niskie zarobki rodziców, nie pozwalające na utrzymanie syna lub córki we Lwowie, jak też o duże trudności mieszkaniowe w przeludnionym mieście, do którego napłynęło sporo ludzi z terenów zajętych przez Niemców i przede wszystkim całe rzesze ludzi z ZSRR (wojsko, milicja, urzędnicy, aparat partyjny itd.). Ale sądzę, że nie względy ekonomiczne odegrały tu główną rolę. Byłbym skłonny widzieć zasadniczą przyczynę porzucenia studiów, lub ich niepodejmowania, w czynnikach natury psychicznej. Przeświadczenie o tymczasowości istniejącego stanu rzeczy, o tym, że wszystko wróci wkrótce do dawnego porządku, tak silne szczególnie w pierwszym półroczu 1940 r. (do klęski Francji) sprawiło, że już wówczas podstawowa masa polskiej młodzieży opuściła uczelnię. Taką decyzję tym łatwiej było podjąć, gdy w zreorganizowanym na wzór radziecki uniwersytecie wprowadzono szkolny porządek, na szeroką skalę indoktrynację ideologiczną oraz obcy język wykładowy. Wszystko to odstraszało młodzież od kontynuowania studiów; pozostawali natomiast na uczelni Żydzi i Ukraińcy, którzy nie mieli powodu przeżywać tak boleśnie, jak Polacy, tego wszystkiego, co się wokół nich działo. Dołączała się również atmosfera niechęci wobec Polaków u ich kolegów, ciągłe przypominanie «pańskiej Polski» jako czegoś zasługującego na nienawiść i pogardę.
Coraz mniej liczna garstka studiujących Polaków była dość izolowana, nie włączała się w życie polityczne uczelni, stroniła od masówek i wieców, których ilość stale rosła. Dowodem tego, jak mało zaangażowania wykazywali polscy studenci w życiu politycznym uczelni, może być fakt, że jedynym Polakiem, który wstąpił do Komsomołu, był znany później Janek Krasicki, wówczas student Wydziału Prawa.
Czy masowo podejmowane decyzje o rezygnacji ze studiów były uzasadnione? Czy słusznie postępowali ci, którzy porzucili studia? Jednoznaczna odpowiedź nie jest łatwa. Studia dawały jednak pewną ochronę; chociażby przed służbą wojskową. Znane mi są wypadki, kiedy to koledzy, którzy zrezygnowali ze studiów, już wkrótce potem wcieleni zostali do wojska i to tzw. «strojbatalionów» podległych NKWD. Status studenta był dość wygodny – nie mówiąc już, że otrzymane stypendium dawało co prawda skromne, ale przecież pewne możliwości egzystencji. Poza tym dla tych, którzy pragnęli zdobyć wiedzę – nawet na nie najwyższym poziomie – status ten dawał możliwość obcowania z profesorami, z biblioteką, książką, co było na pewno pozytywnym elementem w tych trudnych i niepewnych czasach.
Wybuch wojny niemiecko-radzieckiej w dn. 22 VI.1941 r., a następnie zajęcie Lwowa przez Niemców, przerwały funkcjonowanie uniwersytetu. Bezwzględna większość sprowadzonej ze Związku Radzieckiego kadry nauczającej, a także studenci radzieccy, którzy podjęli studia we Lwowie, opuścili miasto wraz z wycofującymi się wojskami. Na wschód powędrowało też sporo miejscowych studentów. Byli to przede wszystkim ludzie silnie zaangażowani w działalność polityczną, ale także studenci pochodzenia żydowskiego, niezaangażowani politycznie. Wielu spośród nich wróciło po wojnie do Polski, a niektórzy z nich odegrają później poważną rolę w życiu politycznym, naukowym czy kulturalnym (7).
Zaraz po wkroczeniu Niemców do Lwowa rozegrała się straszna tragedia – mord popełniony na grupie przedstawicieli polskiego środowiska naukowego. Wydarzenie to dotknęło przede wszystkim profesorów Lwowskiego Uniwersytetu – głównie Wydziału Lekarskiego. Tragedia wulecka jest dobrze znana i opisana w literaturze (8).
Od tego krwawego dramatu rozpoczął się nowy, trzyletni okres okupacji niemieckiej we Lwowie. Straty poniesione przez środowisko akademickie Lwowa w nocy 4.VII.1941 na Górze Wuleckiej nie były bynajmniej jedyne. Zobaczmy, jak wyglądal bilans strat, które Uniwersytet Lwowski poniósł w czasie wojny. Najlepiej zilustruje to zestawienie statystyczne (9).
Kto ponosi winę za śmierć tych 64 osób? W ośmiu przypadkach śmierć nastąpiła w wyniku działań wojennych, a więc bądź to w czasie walk, bądź w wyniku bombardowań. Bezwzględna większość – to ofiary zbrodniczej działalności Niemców. W sumie 44 osoby zginęły na skutek rozstrzelania, zakatowania w obozach lub też samobójstw w drodze do obozów zagłady. Winę za śmierć siedmiu osób ponoszą władze radzieckie. Były to ofiary mordu popełnionego na jeńcach polskich bądź więźniowie obozów radzieckich.
Dla dziejów Uniwersytetu Lwowskiego w latach okupacji niemieckiej sprawą najistotniejszą są tajne studia prowadzone od schyłku 1942 r. do lipca 1944 r. Dokumentacja tej jakże ważnej działalności lwowskiej uczelni jest prawie żadna. Stąd tez mój gorący apel do wszystkich, którzy czy to w charakterze nauczających, czy w charakterze słuchaczy zetknęli się z tajnymi studiami uniwersyteckimi we Lwowie, by przekazali czy to na moje ręce, czy do Komitetu Historii Nauki i Techniki PAN informację na ten temat. Przez długi czas poruszanie sprawy tajnego uniwersytetu we Lwowie nie było rzeczą całkiem bezpieczną – dziś – choć to już mocno spóźniony termin – nic nie stoi na przeszkodzie, by uratować przynajmniej cząstkę wiedzy o tym ważnym fragmencie dziejów naszego szkolnictwa wyższego w czasie II wojny światowej.
Tajny Uniwersytet funkcjonował pod kierunkiem przedwojennych władz UJK z rektorem prof. drem E. Bulandą na czele.
Trudno mi dać wyczerpującą odpowiedź na pytanie, które kierunki studiów funkcjonowały w ramach tajnego uniwersy¬tetu. Pewną orientację w tym względzie posiadam jedynie w odniesieniu do kierunków humanistycznych. Tak więc wiem, że bardzo dobrze zorganizowane były studia prawnicze. Kierował nimi prof. dr K. Przybyłowski. Na Wydziale Humanistycznym prowadzone były badania w zakresie filologii polskiej, w których uczestniczyli z wielkim zaangażowaniem prof. prof.: W. Taszycki, K. Łempicki, E. Kucharski. W zakresie historii sztuki prowadzili zajęcia na tajnym uniwersytecie prof. prof.: W. Podlacha i M. Gębarowicz. Egzamin z archeologii historycy sztuki zdawali u prof. dra E. Bulandy.
Organizacją tajnych studiów w zakresie historii zajmowa się prof. dr. S. Inglot. Zajęcia na tym kierunku poza prof. dren S. Inglotem (historia gospodarcza) prowadzili prof. prof.: R. Grodecki (historia średniowieczna), K. Maleczyński (historia średniowieczna i nauki pomocnicze historii), T. Modelski (historia średniowieczna), J. Manteuffel (historia starożytna), C. Nanke (historia nowożytna), K. Hartleb (historia kultury).
Komplety, w których odbywały się zajęcia, były niewielkie. Tak więc np. na historii w sumie przez dwa lata trwania studiów przewinęło się nie więcej niż 10 osób, podobna była liczba studiujących polonistykę, natomiast na historii sztuki było tylko 5 osób. Ile osób studiowało w sumie, trudno mi dać nawet przybliżoną odpowiedź jako że, odnośnie wielu kierunków studiów – przede wszystkim w zakresie nauk matematyczno-przyrodniczych – nie posiadam żadnych informacji. Wykłady i seminaria odbywały się bądź to w mieszkaniach pro-fesorów, bądź w placówkach naukowych czy kulturalnych, w których pracowali profesorowie (np. „Ossolineum”, Muzeum Baworowskich itp.). Jako ciekawostkę można podać, że część wykładów na kierunku historii odbywała się w celach klasztoru OO. Dominikanów. Wśród słuchaczy tego kierunku było trzech księży z tego Zakonu, w tym o. Anzelm – (Leon Jezierski), przeor klasztoru lwowskiego.
Niepowtarzalna była atmosfera panująca na tajnych studiach. Ulegaliśmy jej nie tylko my słuchacze, ale też i nasi profesorowie. Byliśmy spragnieni wtedy także pewnej normalności, którą dawało studiowanie w tych anormalnych czasach. Ale sądzę, że także dla profesorów była to wielka przygoda – niebezpieczna, ale dająca poczucie tego, że robi się to, do czego jest się powołanym.
Tych kilka uwag zawartych w niniejszym szkicu nie wyczerpuje bynajmniej ważnego tematu, jakim są dzieje tajnego uniwersytetu we Lwowie w latach okupacji niemieckiej. Zagadnienie to czeka nadal na gruntowniejsze zbadanie.
W lipcu 1944 r. Lwów został ponownie zajęty przez wojska radzieckie. Bardzo szybko rozwiały się złudzenia odnośnie przynależności państwowej Lwowa. Władze radzieckie traktowały Lwów jako integralną część ZSRR. Bardzo szybko przys¬tąpiono też do uruchomienia uniwersytetu we Lwowie. Wróciło wielu wykładowców radzieckich, którzy przed zajęciem Lwowa przez Niemców pracowali w uniwersytecie. Do pracy powrócili też znajdujący się we Lwowie profesorowie i wykładowcy Polacy oraz miejscowi Ukraińcy. Przybyło również sporo młodzieży ze Związku Radzieckiego. Na wielu kierunkach młodzież ta sta¬nowiła większość studiujących. Przeważały kobiety, ponieważ mężczyźni byli wówczas w wojsku. Dość liczną grupę stanowili inwalidzi wojenni. Miejscowa młodzież polska i ukraińska – stosunkowo nieliczna – studiowała nie zawsze z samej chęci zdobycia wiedzy. Dla mężczyzn był to dobry sposób uniknięcia służby wojskowej, jako że studenci dwóch ostatnich lat studiów otrzymywali odroczenie do czasu uzyskania dyplomu. Status studenta był przy tym dość wygodny, dawał możliwość uzyskania kartek żywnościowych, stołówki, a także stypendium. Trudno byłoby jednak tylko tymi względami tłumaczyć obecność studentów Polaków na uniwersytecie. Studia dawały okazję kontaktu z profesorami, którzy – co prawda – w zmniejszonej liczbie, ale nadal pracowali na uniwersytecie. Mam tu na myśli – rzecz jasna – przedwojennych polskich profesorów. Na takich kierunkach, jak filologia polska, filologia klasyczna czy filologia romańska dominowała nadal polska kadra nauczająca. Inaczej było na kierunku historii, gdzie przeważali bądź to wykładowcy ze Związku Radzieckiego, bądź miejscowie Ukraińcy, ale wśród nich byli tak wybitni uczeni, jak: ówczesny dziekan Wydziału Historycznego, prof. J. Krypiakiewicz cz pracujący przed wojną w Warszawie prof. Korduba.
Studenci obu humanistycznych wydziałów, a więc Filologicznego i Historycznego, mieli niektóre wykłady wspólne. Dotyczyło to głównie przedmiotów ideologicznych (filozofia, ekonomia). Stwarzało to dobrą okazję do wzajemnych kontaktów nielicznej grupie studentów Polaków. Sprzyjała temu też stołówka uniwersytecka, mieszcząca się niedaleko głównego gmachu uniwersyteckiego w dawnym Hotelu «Ritz».
W efekcie Polacy stanowili zwartą i solidarną grupę, którą łączyły nie tylko studia, ale też powiązania towarzyskie.
Dobra atmosfera panująca w tej grupie była tym bardziej potrzebna, że ogólna sytuacja Polaków we Lwowie była wów¬czas bardzo trudna. Liczne aresztowania, których największe nasilenie przypadło na początek roku 1945, nie oszczędziły też studentów. Wśród aresztowanych był m.in. Jerzy Horodyński, student polonistyki, poeta – bardzo barwna i popularna postać. Należy podkreślić, że nieliczna grupa Polaków studiujących kierunki humanistyczne skupiała młodzież wyjątkowo zdolną. Wielu spośród ówczesnych studentów to w przyszłości profesorowie i pracownicy różnych uniwersytetów czy placówek naukowych, kulturalnych i wydawniczych. W Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie byli w przyszłości profesorami: Podraża (historia), Pauli (prawo), we Wrocławiu – Trzynadlowski (polonistyka), Lanowski (filologia klasyczna), Rychlewska (filologia klasyczna), w Toruniu – Hutnikiewicz (polonista). W bibliotekach naukowych i placówkach wydawniczych pracowali w przyszłości: Maksymowicz, Lukas, Bachnanówna, Lorentówna. Wiele osób pracowało po wojnie w szkolnictwie średnim, zyskując sobie opinię wybitnych pedagogów (Topolski, Dworska, Dublewski, Arbaszewska).
Wiosną i latem 1945 r. nastąpił masowy exodus Polaków związanych z uniwersytetem pracowników, jak i studentów. We Lwowie pozostały w zasadzie jednostki, choć często bardzo wybitne, jak np. prof Gębarowicz.
Polski rozdział w dziejach Lwowskiego Uniwersytetu kończył się po prawie trzystu latach.
PRZYPISY1. Materiały z tej sesji zostały opublikowane w wydawnictwie: Universites during World War II. Materials of the International Symposium held at the Jagiellonian University on the 40 Auniversary of «Sonderaktion Krakau» ed by Józef Buszko and Irena Paczyńska, «Zeszyty Naukowe UJ. Prace Historyczne», t. DCXLIII, z. 72, Kraków 1984, s. 607.2. A. Podraża, «Lvov University in the Years 1939-1945», tamże, s. 435-438.3. W 1934/1935 r. w poszczególnych uniwersytetach studiowała następująca liczba słuchaczy: Warszawa – 9402; Kraków – 6666; Lwów – 6048; Poznań – 5170; Wilno – 3562; Lublin – 935. (Na podstawie H. Wittlinowa, «Atlas szkolnictwa wyższego», Warszawa 1937).4. «Istorija Lwowa. Korotkij narys». Lwiw 1956, s. 227.5. H. Wittlinowa, dz.cyt.6. «Czerwony Sztandar» 12.VI.1941 r.7. Z osób działających w życiu politycznym wymienić należy J. Krasickiego, jednego z twórców PPR i ZWM, zamordowanego przez Niemców, a także Finkelsteina – jednego z polskich reprezentantów na konferencji w Szklarskiej Porębie, kiedy to powołano do życia Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych.Na polu nauki i kultury działali m.in.: J. Halicz, J. Guze, H. Vogler, A. Szaff i in.8. «Kaźń profesorów lwowskich lipiec 1941», oprać. Z. Albert, Wrocław 1989.9. Zestawienie sporządzono w oparciu o podstawowe wydawnictwa: B.Olszewicz «Lista strat kultury polskiej (1.IX.1939 – 1.III.1946)», Warszawa 1947; A. Bolewski, H. Pierzchała, «Losy polskich pracowników nauki w latach 1939 – 1945. Straty osobowe», Wrocław 1989.
Спогади опубліковано у: Lwowskie środowisko naukowe w latach 1939-1945. – Warszawa, 1992. – s. 34-51.
Матеріали підготувала Ольга Осередчук